दिवाळी सणाचे वैज्ञानिक महत्त्व

दिवाळी सणाचे वैज्ञानिक महत्त्व

भारतीय संस्कृतीत सण-उत्सवांमागे सामाजिक, धार्मिक तसेच वैज्ञानिक कारणेही असतात. दिवाळी सणाचे वैज्ञानिक महत्त्व समजून घेताना आपण या सणाच्या वेगवेगळ्या अंगांकडे पाहू शकतो. दिवाळी हा सण आनंद, प्रकाश, आणि स्वच्छतेचा आहे. यामध्ये पर्यावरण, आरोग्य, मानसिक आणि सामाजिक दृष्टिकोनातून वैज्ञानिक कारणे असू शकतात. दिवाळीचा सण मुख्यतः पाच दिवसांचा असतो, आणि त्यामागे काही वैज्ञानिक फायदेही असतात.

वातावरण शुद्धीकरण: दिवाळी ऑक्टोबर-नोव्हेंबर महिन्यात येते, जेव्हा पावसाळा नुकताच संपलेला असतो आणि हवेत आर्द्रता (आर्द्रता) वाढलेली असते. या काळात दिव्यांमुळे निर्माण होणारी उष्णता वातावरणातील उष्णता संतुलन राखते, जे हवेतील रोगजंतूंना कमी करण्यास मदत करू शकते. दिवाळीत धूप, अगरबत्ती, आणि उडदाच्या पीठाच्या लाह्या यांचा वापर केला जातो. धूपातील काही घटक जंतुनाशक म्हणून कार्य करतात, ज्यामुळे वातावरण शुद्ध राहते. तसेच दिव्यांच्या प्रकाशामुळे उबदार वातावरण तयार होते, ज्यामुळे वातावरणातील आर्द्रता कमी होण्यास मदत होते.

प्रकाश आणि सकारात्मकता: दिवाळीच्या वेळी विशेषतः पूर्वी दिवे, पणत्या तसेच कंदिलांची परंपरा होती. या दिव्यांच्या वापरामुळे वातावरणात उष्णता निर्माण होते, ज्यामुळे वातावरणातील हानिकारक जंतू आणि सूक्ष्मजंतू मरतात. दिव्यांच्या मंद प्रकाशामुळे वातावरणात सकारात्मक ऊर्जा निर्माण होते. दिवाळी हा प्रकाशाचा सण म्हणून ओळखला जातो. दिवाळीत, विशेषत: लक्ष्मीपूजनादिवशी, तेलाच्या दिव्यांचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. यातील उष्णता आणि धूर मच्छर व इतर हानिकारक कीटकांना दूर ठेवण्यास मदत करतो. यामुळे घरात स्वच्छता टिकवली जाते. घरासमोर दिवे लावून किंवा आकाशदिवे उंच ठिकाणी लावून अंधार दूर केला जातो. दिवाळीत दिव्यांचा वापर केला जातो, ज्यामुळे प्रकाशमान वातावरण तयार होते. हे प्रकाशमान वातावरण मानसिक आरोग्यासाठी फायदेशीर ठरते कारण यामुळे मनातील सकारात्मकता वाढते. तसेच, प्रकाशाच्या संपर्कामुळे आपला मूड सुधारतो, आनंदी राहण्यास मदत मिळते.

स्वच्छता आणि आरोग्य लाभ: दिवाळी साधारणतः पावसाळा संपल्यानंतर आणि हिवाळा सुरू होण्याच्या आधी साजरी केली जाते. ह्या काळात हवामानात आर्द्रता कमी होत असते आणि हवामान थंड होऊ लागते. अशावेळी घराची साफसफाई करणे, तेल आणि उटण्याचा वापर करणे, शरीराच्या त्वचेला पोषण देण्यासाठी आणि आरोग्य टिकवून ठेवण्यासाठी फायदेशीर असते. दिवाळीपूर्व स्वच्छतेला भारतीय संस्कृतीत मोठे महत्त्व आहे. घरांची, अंगणांची आणि परिसराची सफाई केली जाते. यामुळे धूळ, कचरा, आणि रोगांचे स्रोत कमी होतात. यामुळे वातावरण स्वच्छ राहते आणि आरोग्य चांगले राखले जाते. दिवाळीच्या आधी घरोघरी स्वच्छता केली जाते. या स्वच्छतेमुळे घरातील धूळ, कीटक, आणि रोगजंतु नष्ट होण्यास मदत होते. पावसाळ्याच्या नंतर, वाढलेले कीटक आणि जंतु साफ करण्यासाठी दिवाळीतील स्वच्छतेचे काम फायदेशीर ठरते.

आहारातील बदल: दिवाळीमध्ये पारंपरिक गोडधोड पदार्थ बनवले जातात, ज्यामध्ये तीळ, साखर, शेंगदाणे, सुके मेवे यांसारख्या घटकांचा समावेश असतो. हे पदार्थ शरीराला आवश्यक ऊर्जा पुरवतात आणि हिवाळ्याच्या काळात उष्णता निर्माण करण्यास मदत करतात. दिवाळीच्या काळात पारंपरिक आहारात बदल होतो आणि त्यात काही विशेष पदार्थांचा समावेश असतो. या आहारातील बदलाचे काही फायदे आणि त्यामागची वैज्ञानिक कारणे पाहूया.

1. गोड पदार्थांचा समावेश: दिवाळीत बेसन लाडू, रवा लाडू, चकली, चिवडा, करंज्या, अनरसे यांसारखे गोड पदार्थ बनवले जातात. हे पदार्थ नैसर्गिक ऊर्जेचा स्रोत असून थंड वातावरणात शरीराला उर्जा देण्यास मदत करतात. साखर, गूळ, आणि तूप यांसारख्या घटकांमध्ये त्वरित उर्जा मिळवण्याची क्षमता असते, त्यामुळे दिवाळीत शारीरिक ऊर्जा टिकवण्यासाठी हे पदार्थ उपयुक्त ठरतात.

2.तुपाचा वापर:दिवाळीत लाडू, शंकरपाळे यांसारख्या पदार्थांत तूप वापरले जाते. तूप हे सुपाच्य असते आणि यामध्ये ओमेगा-३ फॅटी ॲसिड्स असतात, जे मेंदूला पोषण देतात. तूप पचनसंस्थेला उत्तेजित करते आणि थंडीत शरीराला आवश्यक असलेले उष्मांक प्रदान करते.

3. मसाल्यांचे सेवन: दिवाळीच्या फराळात ओवा, जिरे, हिंग यांसारख्या मसाल्यांचा वापर अधिक प्रमाणात केला जातो. हे घटक पचनक्रिया सुधारण्यात मदत करतात आणि वात, कफ, आणि पित्त दोष संतुलित ठेवतात. थंडीत अपचनाची समस्या टाळण्यासाठी या मसाल्यांचा समावेश फायदेशीर ठरतो.

4. सुकामेव्याचा वापर: दिवाळीच्या फराळात काजू, बदाम, पिस्ता, अक्रोड यांसारखा सुकामेवा वापरला जातो. या सुकामेव्यांमध्ये उच्चप्रमाणात प्रोटीन, फॅट्स, आणि पोषक घटक असतात, जे शरीराला थंडीच्या काळात आवश्यक पोषण देतात. यामुळे त्वचा आणि केस यांना पोषण मिळते तसेच शरीराला उष्णता टिकवण्यासाठी मदत होते.

5. भरडधान्य आणि तांदळाचे पदार्थ: अनरसे, चकली यांसारख्या पदार्थात तांदळाचा वापर होतो. तांदूळ हे कर्बोदके प्रदान करणारे असून थंड वातावरणात शरीराला ऊर्जा मिळवण्यासाठी याची भूमिका महत्त्वाची असते. तसेच भरडधान्यांतील फायबर पचनसंस्थेचे आरोग्य राखते.

6. दही आणि ताक: पारंपरिक आहारात दही आणि ताकाचे सेवन फारसे होत नाही, कारण या पदार्थांमध्ये थंड गुणधर्म असतो. थंडीत पचन सुधारण्यासाठी गरम पदार्थांचे सेवन अधिक होते.

दिवाळीच्या काळात आहारात गोड, तुपकट, मसालेदार आणि सुकामेवा पदार्थांचा समावेश केला जातो, जो शरीराला थंडीच्या काळात आवश्यक उर्जा, पोषण, आणि उष्णता प्रदान करण्यास मदत करतो.

आयुर्वेदिक उपचार: दिवाळीचा काळ बहुधा हिवाळ्याच्या सुरुवातीला येतो. हिवाळ्यात रोगजंतूंची वाढ झपाट्याने होऊ शकते. दिवाळीच्या आधीची स्वच्छता, वातावरणातील जंतुनाशक प्रभाव, आणि दिव्यांमुळे होणारे उष्णतेचे प्रमाण या सर्वांचा एकत्रित परिणाम म्हणजे हिवाळ्यात होणाऱ्या संसर्गजन्य रोगांचा प्रतिबंध होतो. दिवाळीत अभ्यंगस्नानाची परंपरा आहे, ज्यामध्ये विशिष्ट औषधी तेलांचा वापर करून स्नान केले जाते. हे तेल शरीरातील त्वचेवर मृदुता आणून शरीरातील दोषांचे निवारण करण्यास मदत करतात. तसेच, शरीरातील रक्ताभिसरण सुधारते.

आर्थिक गती:विज्ञानाच्या दृष्टीने पाहता, दिवाळीच्या सणामध्ये आर्थिक व्यवहारात वाढ होते. लोक खरेदी, भेटवस्तू, सजावट, कपडे आणि इतर गोष्टींवर खर्च करतात, ज्यामुळे स्थानिक बाजारपेठेला चालना मिळते आणि आर्थिक चक्र गतीमान होते.

शरीर आणि मनावर सकारात्मक परिणाम – दिवाळी सणात विविध रंगी फटाक्यांचा आणि प्रकाशाचा वापर केला जातो, जो थोड्या प्रमाणात वातावरणातील दाब कमी करण्यास मदत करतो. यामुळे मनोविज्ञानावर सकारात्मक परिणाम होतो आणि आनंदी वातावरण निर्माण होते.

सामाजिक एकात्मता:- दिवाळी सणामुळे कुटुंबातील सर्व सदस्य, मित्र-परिवार एकत्र येतात. यामुळे आपसातील संबंध वृद्धिंगत होतात, जे मानसिक आणि सामाजिक स्वास्थ्याला पोषक ठरते. दिवाळीला लोक एकत्र येऊन साजरा करतात, एकमेकांना भेटतात, शुभेच्छा देतात. यामुळे सामाजिक नाती दृढ होतात, सामजिक सलोखा वाढतो, आणि एकोप्याची भावना वाढते, ज्याचा सकारात्मक परिणाम मानसिक आरोग्यावर होतो.

नवीन वर्षाची सुरुवात:- अनेक भारतीय पंथांमध्ये दिवाळीपासून नवीन आर्थिक वर्ष सुरू होते, ज्याला शास्त्रीय दृष्टिकोनातून निसर्गाशी संबंधित केले जाते. हा काळ शेती, व्यापार, आणि आर्थिक नियोजनाचा काळ असल्याने निसर्गाशी आणि पर्यावरणाशी संतुलन राखण्यास मदत होते.

दिवाळी सण धार्मिक असून त्यामागे वैज्ञानिक कारणेही आहेत. स्वच्छता, प्रकाश, उष्णता, आणि सामाजिक सलोखा यांमुळे दिवाळी सण आरोग्यदायी आणि आनंददायी ठरतो. यातून दिसून येते की दिवाळीचा सण केवळ धार्मिक किंवा सांस्कृतिक नसून त्यामागे काही वैज्ञानिक आणि सामाजिक कारणेही आहेत, ज्याचा थेट परिणाम आपल्या आरोग्य, वातावरण आणि जीवनशैलीवर होतो.

इंजि. सौ. शितल अ. सवासे